Het onbekende fundament van de digitale samenleving

De meeste mensen hebben weinig met Linux te maken, hoewel ze meerdere malen per dag met het universele besturingssysteem in aanraking komen: van het navigatiesysteem in de auto tot de smartphone. Alleen de conventionele PC’s konden niet worden veroverd door het vrije systeem.

De geschiedenis van het universele besturingssysteem Linux, dat vrijwel iedereen gebruikt, begon met een enorme diepe verbijstering. “Ik werk aan een (gratis) besturingssysteem (gewoon een hobby, zal niet groot en professioneel worden …),” schreef de Finse student Linus Torvalds op 25 augustus 1991. Toen kon hij zich nog niet voorstellen dat Linux 30 jaar later niet alleen op ongeveer 80 procent van alle smartphones zou draaien, maar in bijna elke moderne auto en andere ontelbare apparaten zou zitten. Zelfs de Mars-helikopter “Ingenuity”, die samen met het grondvoertuig “Perseverance” de rode planeet verkent, wordt aangedreven door Linux.

Linux was aanvankelijk alleen bedoeld om te draaien op de veelgebruikte PC’s met x86-chips van Intel. De door Torvalds vastgestelde architectuur was echter toen al in principe geschikt om als besturingssysteem te worden gebruikt, ongeacht de beschikbare hardware. Vandaag de dag draaien alle krachtige computers uit de top 500 van de wereld op het vrije besturingssysteem en hebben zij het technisch verwante Unix ingehaald. Maar Linux kon ook op smartphones draaien, want het systeem werd de basis voor Google’s Android.

Vrij als vrije meningsuiting en vrij als gratis bier

In tegenstelling tot commerciële softwareplatforms als Microsofts Windows was Linux vanaf het begin vrij in de dubbele betekenis van het woord: vrij als vrije meningsuiting en vrij als gratis bier. Het feit dat geen licentie hoefde te worden betaald, was een enorme stimulans voor de verspreiding ervan. Bovendien namen Torvalds en zijn team al vroeg fundamentele technische beslissingen die, achteraf gezien, de juiste zijn gebleken, zoals de integratie van het Internet protocol TCP/IP.

Torvalds en zijn medestanders stuitten aanvankelijk op tegenstand, vooral binnen hun eigen kring. De invloedrijke computerwetenschapper Andrew Tanenbaum, bijvoorbeeld, kon zich niet voorstellen hoe gedistribueerd programmeren zou kunnen slagen: “Ik denk dat het coördineren van 1.000 prima donna’s die over de hele planeet verspreid wonen net zo gemakkelijk is als het hoeden van katten,” schreef Tanenbaum in een nu legendarisch debat op Usenet.

Een kankergezwel, volgens Microsoft

Maar het gedistribueerde systeem werkte. En naarmate Linux meer verspreid raakte, werden grote softwarebedrijven nerveus: “Linux is een kankergezwel dat alles wat het aanraakt infecteert in termen van intellectueel eigendom,” zei toenmalig Microsoft CEO Steve Ballmer in een interview in 2001. Hij nam aanstoot aan het basisidee van vrije software: de broncode van software mag geen handelsgeheim zijn, maar wordt openlijk beschikbaar gesteld aan alle belangstellenden. Dan kunnen anderen de code verbeteren en aanvullen, maar ze moeten hem wel weer beschikbaar stellen aan de gemeenschap. Onder Ballmer’s opvolger Satya Nadella heeft Microsoft vrede gesloten met Linux en gebruikt het systeem zelf in sommige cloud-toepassingen.

Open source pionier

Programmatuur ontwikkelen als “open source” zoals met Linux is nu vrijwel een vereiste voor veel omvangrijke softwareprojecten. Zo werd de Corona-waarschuwingsapp van het RKI open source en onder een vrije licentie ontwikkeld. De programmacode kon worden bekeken op het Github-platform en suggesties voor wijzigingen konden worden ingediend bij de app-makers van het softwarebedrijf SAP en Deutsche Telekom.

Linux is er echter niet in geslaagd om op alle gebieden voet aan de grond te krijgen. Met de Linux-variant Android domineert het systeem de massamarkt van smartphones. En de meeste webservers op het net draaien ook op Linux. Maar juist op het platform waarvoor Linux 30 jaar geleden werd uitgevonden, namelijk gewone desktopcomputers, speelt het systeem een ondergeschikte rol.

Besturingssysteem voor pc’s

Het analysebureau Statcounter registreerde onlangs een marktaandeel van iets minder dan 2,4 procent voor Linux, terwijl Windows op 73 procent van de pc’s was geïnstalleerd. Het Linux-kamp kan ook de 1,2 procent voor draagbare Chromebooks met Google’s Chrome OS-software, dat ook een Linux-variant is, omvatten. In de afgelopen jaren is de dominantie van Microsoft het meest uitgedaagd door Apple met zijn besturingssysteem macOS. De software van Apple heeft momenteel een marktaandeel van 15,4 procent.

Er zijn verschillende redenen waarom Linux nooit echt voet aan de grond heeft gekregen op de PC: Ten eerste leveren fabrikanten als Lenovo, Dell en HP hun apparaten niet “naakt” zonder besturingssysteem, maar met Windows voorgeïnstalleerd. Het is voor kopers ook niet duidelijk hoe groot het aandeel van Windows in de aankoopprijs is, omdat dit niet apart wordt weergegeven.

Het complexiteitsprobleem

Ook voor technische leken was het lange tijd vrij ingewikkeld om Linux te installeren. Intussen kunnen Linux-distributies zoals Ubuntu met een paar muisklikken aan het werk worden gezet. Maar het systeem heeft nog steeds de reputatie ingewikkeld te zijn. En in de beginfase van Linux waren er geen toepassingen waarmee Windows- of Mac-gebruikers vertrouwd waren. Sommige daarvan zijn vandaag de dag nog steeds niet beschikbaar, zoals Adobe Photoshop, de Office-programma’s van Microsoft of vele spelletjes. Linux-voorstanders wijzen erop dat veel programma’s voor beeldbewerking, dagelijkse kantoortaken of gaming al lang beschikbaar zijn. Maar zelfs Torvalds gaf in 2014 toe dat het voor programmeurs “verdomd ingewikkeld” is om applicaties voor Linux beschikbaar te maken, omdat er geen uniform systeem is, maar juist de meest uiteenlopende Linux-distributies.

Als belangrijkste ontwikkelaar van de kernel van het Linux-besturingssysteem heeft Torvalds maar beperkte invloed op hoe de verschillende varianten worden ontworpen. Hij is ook afhankelijk van hardwarefabrikanten om dit voorbeeld te volgen en geschikte drivers te leveren. Als een fabrikant zoals de leverancier van grafische kaarten Nvidia weigert, heeft hij geen andere keuze dan deze op het open podium te beledigen en hem de vinger te geven. Het is de laatste jaren stiller geworden rond Torvalds, mede omdat de vader van het vrije besturingssysteem in 2018 zelf een tijdje vrij nam.

Torvalds is inmiddels weer actief, en af en toe deelt hij flink uit op de mailinglijsten rond de ontwikkeling van Linux. Onlangs nog haalde hij de krantenkoppen toen hij daar de vaccinatiesceptici van repliek diende: “Jullie weten niet waar jullie het over hebben, jullie weten niet wat mRNA is en jullie verspreiden stomme leugens.”