De mens was niet het eerste aardse wezen dat een ruimtereis maakte. Het was namelijk 3 november 1957 toen Laika, een zwerfhond die in de straten van Moskou was gevonden, door de Russen in een baan om de aarde werd gebracht. Een gebeurtenis die moderne geschiedenis schreef, maar die ook herinnerd wordt als een onnodig offer in de concurrentiestrijd tussen de VS en de USSR om de ruimte, althans in retrospectief.
Er was geen glorie voor deze dappere en ongelukkige hond, maar het verhaal blijft van een experiment dat bedoeld was om de omstandigheden van het leven in de ruimte bij afwezigheid van zwaartekracht te beoordelen, en dat vanaf het begin een echte mislukking bleek te zijn. “Ik vroeg haar ons te vergeven, en ik huilde toen ik haar voor de laatste keer aaide,” zei de 93-jarige Russische biologe Adilya Kotovskaya, de laatste persoon die contact heeft gehad met de hond Laika aan de vooravond van de lancering van de Spoetnik 2 capsule die haar naar de sterren lanceerde. Het was vanaf het begin een enkele reis, want in die tijd was er geen manier om een levend wezen veilig terug te brengen van zo’n ambitieuze bestemming.
Laika: een hond tussen de sterren
Laika was een zwerfhond van ongeveer 3 jaar oud en 6 kilo zwaar, gevonden in de straten van Moskou samen met 5 of 6 andere mogelijke honden. Alle kandidaten ondergingen onmiddellijk een zeer zware trainingsperiode, waarvoor Laika slaagde, zodat ze de titel van astronaut kreeg, zij het natuurlijk zonder het te weten.
Haar echte naam was Kudrjavka, wat in het Russisch “kleine egel” betekent, hoewel ze in Angelsaksische kringen vaak Muttnik wordt genoemd, van mutt en de naam van de Spoetnik-capsule. De naam Laika waaronder het in het Westen bekend is, komt voort uit een misverstand tussen een Westerse journalist en een missieleider. De journalist vroeg hoe de hond heette, maar de geïnterviewde realiseerde zich dat de vraag betrekking had op het ras en antwoordde “Laika”.
Laika zijn Siberische honden die op husky’s lijken en werden uitgekozen omdat ze bijzonder goed bestand zijn tegen extreme omstandigheden, met name lage temperaturen. Vanaf november 1957, ter gelegenheid van de veertigste verjaardag van de Oktoberrevolutie, werd de hond echter bekend als het eerste aardse wezen dat een baan om onze planeet had gemaakt: een eer die, zoals wetenschappers al hadden voorspeld, spoedig zou omslaan in een onvermijdelijk doodvonnis, wegens het ontbreken van een technologie die de veilige terugkeer van de capsules kon garanderen.
De Spoetnik 2-capsule was, niet verrassend, uitgerust voor levensondersteuning en bevatte voedsel en water, in de vorm van gels, samen met sensoren om de vitale functies van de passagier te controleren, zoals bloeddruk, hartslag en ademhalingsfrequentie.
Voordat de eerste hond in de ruimte aan zijn interstellaire reis begon, onderging hij een intensieve training onder leiding van Oleg Gazenko, die Laika als de juiste hond voor de missie beschouwde. Zij werd uitgekozen omdat zij een vrouwtje was, zodat zij geen poot hoefde op te tillen om te urineren, wat ruimte scheelde vanwege haar volgzame aard en opmerkelijke intelligentie. Om te wennen aan de kleine ruimte in de capsule werden de dieren tijdens de trainingsfase tot 20 opeenvolgende dagen achtergelaten in zeer smalle kooien van slechts 80 centimeter lang, die geleidelijk steeds kleiner werden.
In een tweede fase werden de door de Sovjet-wetenschappers geselecteerde dieren, en met name Laika, ondanks de fysieke en psychologische stress die zij al hadden doorstaan, gebruikt bij lanceringssimulaties in centrifuges, waar de trillingen en geluiden werden nagebootst die later kenmerkend zouden zijn voor de werkelijke lancering. Met het oog op de lage temperaturen tijdens het seizoen zou de Spoetnik 2 worden aangesloten op een verwarmingssysteem om de temperatuur in de capsule constant te houden.
Ten slotte zouden vlak voor de lancering elektroden aan het lichaam van de hond worden bevestigd om zijn vitale signalen door te geven aan het controlecentrum. De capsule woog 18 kilo, was gevoerd en de ruimte binnenin was groot genoeg voor Laika om te gaan liggen of staan. De temperatuur werd ingesteld op een constante 15°C, met een koelsysteem om het dier te beschermen tegen te grote temperatuurschommelingen.
Het offer van Laika
Op 3 november kondigde Radio Moskou, het internationale radiostation van de Sovjet-Unie, aan dat Laika aan boord van de Spoetnik 2 vanaf het Bajkonur Cosmodrome naar de ruimte zou vertrekken, en het beeld van haar snuit die uit de cilindervormige container van het ruimtetransportschip stak, ging letterlijk de hele wereld over. Helaas verliep Laika’s vlucht niet zoals gepland, en volgde ze niet het meest barmhartige plan van de Russische regering.
Het hondje zou zo’n acht dagen rond de aarde moeten cirkelen voordat een dodelijke dosis een einde aan haar leven zou maken, zonder haar enig leed te berokkenen. Maar zoals het lot het wilde, liep het anders. Aanvankelijk ging alles goed, afgezien van een normale stijging van de hartslag als gevolg van het vertrek, maar daarna weer normaal.
De hond had tijd om 9 rondjes om de aarde te maken, want tijdens de tiende begon de temperatuur in de capsule op te lopen tot boven de 40 graden, waarschijnlijk als gevolg van onvoldoende isolatie van de capsule tegen de zonnestralen. In een paar uur tijd leidde de prohibitieve temperatuur tot de dood van Laika, een hond-held in naam van de menselijke prestatie, verpletterd door hitte en uitdroging.
In een klimaat van politieke, economische en wetenschappelijke propaganda zoals dat van de Koude Oorlog, besloot de Sovjet-radio door te gaan met het uitzenden van dagelijkse updates, waarin gemeld werd dat alles volgens plan verliep en dat Laika in uitstekende gezondheid verkeerde. De officiële versie van de Sovjetregering was destijds dat Laika “meer dan vier dagen” had overleefd, tot voorbij de noodlottige datum van 7 november, en dat zij was vergiftigd met voedsel om een pijnlijke dood tijdens de terugkeer in de dampkring te voorkomen.
Definitief keerde de satelliet vijf maanden later, op 14 april 1958, opnieuw de dampkring binnen, na 2.570 omwentelingen rond de aarde te hebben voltooid. Volgens de regering is de satelliet op de terugreis volledig vernietigd en daarmee ook het lichaam van Laika. De waarheid, die pas later aan het licht kwam, is echter veel wreder: op dezelfde dag werd het kleine, levenloze lichaam van de hond verbrand teruggevonden in de capsule die voor de kust van de Antillen werd geborgen.
Laika’s erfenis
Als we vandaag veilig kunnen reizen, is dat mede te danken aan Laika, een hond die aan haar lot werd overgelaten en die haar leven opofferde in naam van de mensheid en haar vooruitgang. Na 1957 zou het drie jaar duren voordat we twee honden, Belka en Strelka, die in de Spoetnik 5-satelliet overleefden, een grijs konijn, tientallen muizen, vliegen, planten en paddestoelen de aarde zagen verlaten en levend zagen terugkeren na één dag in de ruimte.
Het was augustus 1960, en een van de ondernemingen die de Sovjetautoriteiten ervan overtuigden dat, met alle risico’s van dien, een bemande missie in de ruimte kon worden gerealiseerd. En zo was het in april 1961 de beurt aan Jurij Gagarin. Tegelijkertijd was de missie de aanleiding voor een reeks protesten tegen Sovjet-ambassades over de hele wereld, waarmee werd getracht het debat over het gebruik van dieren voor wetenschappelijke doeleinden op de voorgrond te plaatsen.
De eerste hond in de ruimte was ongetwijfeld ook een symbool van de macht van de voormalige Sovjet-Unie na de Tweede Wereldoorlog. Rusland had aangetoond dat het zowel de middelen als de technologie had om kernkoppen in een baan om de aarde te brengen, en dat het elk land ter wereld kon treffen met een van zijn geavanceerde lanceerinrichtingen.
Ook de figuur van Laika was enorm invloedrijk in de populaire cultuur, en werd al snel een symbool van het communisme zelf. Het Moskouse lucht- en ruimtevaartinstituut voegde zijn naam zelfs toe aan de lijst van kosmonauten die tijdens missies waren omgekomen, zijn foto verscheen op postzegels en velen gebruikten zijn naam om werken en voorwerpen van uiteenlopende aard aan te duiden. Zo zijn bijvoorbeeld een caravanbedrijf, een stuk land op Mars, een sigarettenmerk, verschillende bands, liedjes en toneelstukken naar hem vernoemd.
Op 11 april 2008 werd een monument opgericht ter nagedachtenis aan de beroemde welp die de ruimte in vloog: het staat voor de militaire onderzoeksfaciliteit in Moskou waar zijn vluchtteam de ruimtemissie voorbereidde die plaatsvond op die gedenkwaardige november in 1957. Volgens een interview uit 1998 met Oleg Gazenko, die destijds de leiding had over de missie, betreurde hij de dood van het dier ten zeerste en was hij van mening dat de lancering van Laika een totaal onnodig offer was.
Volgens de geleerde kon door de ruimtevaartonderneming zeer weinig informatie worden verzameld en kan de vroegtijdige dood van de hond de missie vanuit wetenschappelijk oogpunt in gevaar hebben gebracht.